آسیب شناسی پروژه های عمرانی در ایران - وبلاگ حرف دل

به گزارش وبلاگ حرف دل، دکتر امیر محمدیان خراسانی*؛ عمران و آبادانی فعالیت ها و فرایند هایی چندبعدی و میان رشته ای است. رشته مهندسی عمران ترجمه کلمات civil engineering می باشد که به معنای طراحی، ساخت و بازسازی جاده ها، پل ها و ساختمان های بزرگ می باشد.

یعنی در انگلیسی تنها مربوط به بعد فنی-مهندسی فرایند های چندبعدی و پیچیده عمران می باشد و بنابراین معادل فارسی آن مناسب نیست. همان معادل سابق تحت نام مهندسی راه و ساختمان بسیار مناسب تر بود.

بنیانگذار علم عمران را ابن خلدون می نامند که در رده متفکران جامعه شناس و اولین جامعه شناس مسلمان قلمداد می شود؛ بنابراین عمران، مربوط به سیاستگذاری و جامعه شناسی و در واقع بیشتر در ارتباط با علوم اجتماعی می باشد که علوم زیست محیطی را هم در بر می گیرد. در نهایت امر می توان گفت که عمران به هیچ نام محدود به آن چه در ایران به آن مهندسی عمران گفته می شود نیست و بسیار فراتر و پیچیده تر از آن است.

نکته بعدی این است که عمران، شامل فعالیت ها و فرایند هایی توسعه محور و توسعه مدار می شود. یعنی اساس فعالیت های عمرانی، توسعه است. توسعه هم مفهومی چندبعدی و پیچیده و بسیار مورد مناقشه و به صورتی بنیادین میان رشته ای و مرتبط با علوم اجتماعی و به صورت ویژه ای در ارتباط با جامعه شناسی می باشد؛ بنابراین فعالیت های فنی-مهندسی عمرانی تنها یک حلقه در زنجیره فعالیت های عمرانیِ توسعه محور می باشد و باید در جایگاه درست خود قرار گیرد تا کاربردی تر شود و آسیب هایش به حداقل برسد.

بنابراین به هنگام طراحی و اجرا و آسیب شناسی پروژه های عمرانی سپردن آن به شرکت های مهندسی کاری ست اشتباه که تاوان سختی را باید به خاطر آن پرداخت کرد و کشور ما متاسفانه با اثرات جبران ناپذیر آن روبرو شده است (البته این تنها دلیل مسائل پروژه های عمرانی نیست، مافیای قدرت و ثروت و سایر عوامل هم در این امر دخیلند که بررسی آن ها در این مقال نمی گنجد)؛ بنابراین متخصصان توسعه و سیاستگذاری باید در راس پروژه های عمرانی باشند و نه تنها از برون سپاری آن به شرکت های فنی-مهندسی اجتناب نمایند بلکه مهندسان و طراحان فنی را به نام حلقه ای در این فرآیند، آن هم جزء حلقه های آخرین در مرحله اجرا محسوب کرده و از توان آن ها استفاده نمایند تا از دیدگاه فنی-مهندسی صرف که بسیار اشتباه و آسیب زاست حذر شود.

ممکن است این سوال پیش آید که چه باید کرد و مسائل فعلی چیست؟ با ذکر یک مثال عینی به این امر می پردازم. متاسفانه برخی از پروژه هایی که در کشور ما تحت نام پروژه های عمرانی اجرا می شود و هدف خود را آبادانی و توسعه می دانند نه تنها توسعه محور و عمرانی نیستند که دقیقا در تضاد با آن دو و ضدتوسعه و ضدعمرانی می باشند. از پروژه های مختلفی که اجرا شده است مثلا در حوزه آب و سدسازی و اثرات جبران ناپذیر و بدخیم آن ها بسیار می توان گفت و مشاهده کرد.

بسیاری از این پروژه ها انسان محور نبوده و توسعه پایدار را ملاک قرار نداده اند و محیط زیست و منابع طبیعی را هم از بین برده اند و در جستجوی مسکّن، عوارضی طولانی مدت و حتی ابدی را به کشور تحمیل کرده اند. ما هنوز یاد نگرفته ایم که از مدل های توسعه کشور های پیشرفته به اقتضای شرایط بومی و فرهنگی خودمان الگوبرداری کنیم و از تجارب آن ها درس بگیریم تا بعدا به مدل های توسعه مستقل خود دست یابیم.

ما همچنان بر مدار تکرار اشتباهات تکراری می گردیم و حتی اشتباهات نو مرتکب نمی شویم و از همین رو راهی دراز تا اصلاح امور توسعه ای و عمرانی و حکمرانی در پیش داریم.

از یاد نبریم دو کلمه عمران و توسعه به معنای گفته شده در این یادداشت با هم قرین و در ارتباطی تنگاتنگ هستند. با این اوصاف نمی توان ایران را در شرایط کنونی جزو کشور های در حال توسعه قلمداد کرد. زیرا سنجش و ارزیابی فعالیت های سطوح کلان و حتی خرد آن، اثرات ضدتوسعه بسیار زیادی در حوزه های مختلف را مشهود می سازد.

اهمیت علوم انسانی را در توسعه و عمران نباید از نظر غافل داشت. اصلا بنیاد توسعه ببشتر بر علوم انسانی ست. زیرا علوم انسانی گفتمان و میدان برای فرایند های توسعه ای و عمرانی فراهم کرده و ابزار سنجش و پایش را هم تامین می کند.

شرایط فعلی سیاست های ما در حوزه آب و سایر حوزه های مشابه علاوه بر مافیای قدرت و ثروت، ماحصل اشتباهات در اجرا و تعریف و سنجش و ارزیابی خود پروژه ها هم می باشد. برای نمونه پروژه مگامال مشهد در محدوده چهارراه خیام در کنار هتل همای شماره دو را در نظر بگیرید. این پروژه چند سال است که آغاز شده است و هنوز تمام نشده است. همان طور که از نام آن پیداست قرار است که پاساژ هایی بزرگ را احداث کند و مصرف گرایی را ترغیب نماید.

جدا از قطع درختانی که انجام شد و استفاده از سیمان و بتن که بایستی روزبروز استفاده از آن ها محدودتر شود و مصالح و فناوری های جایگزین به کار رود (به کتاب اقتصاد آبی مراجعه کنید)، که بحثی فنی و زیست محیطی ست باید به چند مساله در اینجا پرداخت:

توسعه و عمران با برج سازی و یا بلندمرتبه سازی و تامین منافع اقلیت قدرتمند و ثروتمند تفاوت دارد. توسعه باید فرایندی متوازن و هارمونیک باشد و گرنه منجر به ظهور مثلا انسانی با پا های بزرگ و سر خیلی کوچک می شود که هزینه های اقتصادی و غیراقتصادی زیادی در پی دارد.

توسعه و عمران فرآیندی تدریجی است و در طول زمان با گام های گاهی پرشتاب و گاهی آرام صورت می گیرد تا از مدار انسان محور بودن خارج نشود، زیرا در نهایت هدف توسعه، انسان است و ارتقای کیفیت زندگی او، مخصوصا همه انسان ها، یعنی فرایندی برابرخواهانه و عدالت طلبانه در بهترین شکل ممکن است که باید نابرابری را کاهش دهد؛ بنابراین تحلیل هزینه-فایده، فقط اقتصادی نیست و علاوه بر وجه اقتصادی انواع تحلیل های هزینه-فایده اجتماعی باید صورت گیرد تا بدین سوال در ابتدای امر جواب داد که آیا انجام این پروژه از انجام ندادنش بهتر است یا نه؟

و همچنین آیا اجرای این پروژه نسبت به اجرای سایر پروژه ها بهتر است یا نه؟، که در این مورد هزینه فرصت باید ارزیابی شود که آن هم تنها اقتصادی نیست، زیرا اصلا توسعه صرفا اقتصادی نیست و رشد اقتصادی تنها یک بعد از توسعه می باشد که آن هم خیلی اوقات محقق نمی شود.

اگر به موارد بالا توجه نشود چیزی در نهایت مانند تهرانِ بدقواره از کار در خواهد آمد که معیار های یک زندگی مناسب و حداقلی و ایمن را ندارد. فرآیند عمرانی در انتها باید علاوه بر امنیت و آرامش خاطری که فراهم می کند کیفیت زندگی ساکنان یک محله یا منطقه را افزایش دهد. لازمه آن مشارکت و نادان نشمردن شهفرایندان، تحمیق و استثمار نکردن آن ها و توانمند سازی آن ها از طریق آموزش می باشد.

بنابراین در مورد هر پروژه عمرانی بایستی به این مسائل پرداخت که در قسمت بعد جدا از فرایند استاندارد برنامه ریزی اجتماعی و یا منطقه ای مهم ترین نکات مورد نیاز را به اختصار و زبانی ساده و قابل فهم بیان می کنم.

پروژه های عمرانی را نباید به گروه های پیمانکار غیرمتخصص و بدون سواد و تجربه و دیدگاه اجتماعی-فرهنگی-اقتصادی سپرد. هر چقدر هم این گروه ها و شرکت ها ثروتمند و قدرتمند باشند نباید تسلیم آن ها شد (اگر چه محدودیت های ساختاری اعمال می شود و از آن ها گریزی نیست)، زیرا گاهی ثروت آن ها و اعمال نفوذشان باعث اجرای پروژه های ضدعمرانی و ضدتوسعه و به نفع اقلیت و یا در جهت توسعه نظامی گری و بقای یک حکومت و نه یک ملت و شهفرایندانش، می شود.

گاهی اوقات بایستی قطعه ای زمین را تبدیل به فضای سبز، مزرعه سبزیجات ارگانیک، درختزار، منطقه حفاظت شده پرندگان و یا حیوانات و سایر موارد نمود. مد نظر قرار دادن محیط زیست بسیار مهم است. کاری که در حال حاضر در کشور های پیشرفته صنعتی مد نظر است بازگشت به طبیعت و ایجاد محیط های سبز شهری می باشد. شهر را برای انسان ها باید طراحی کرد و ساخت و نه برای ساختمان ها و خودرو ها و نه به نفع اقلیت های ثروتمند و قدرتمند.

باید از روش های آبیاری قطره ای و دیگر فناوری های نوین آبیاری و کشاورزی بهره برد تا از هدرشدن منابع آبی جلوگیری کرد، خاک را فرسوده نکرده، آن را حاصلخیر نگهداشت، حیات جانوران و گیاهان را در نظر گرفت، آرامش روحی-روانی انسان ها را در مرکز توجه قرار داد و مواد غذایی سالم را برای جمعیت انبوه شهری تامین کرد (اگر چه همیشه موارد غیرقابل پیش بینی و شرایط گرمایش جهانی و اقلیمی وجود دارد و تاثیرات ناخواسته ای گذاشته است، اما باید با توافق های ملی و بین المللی آسیب های آن را به حداقل رساند).

با ساخت و ساز های غیراصولی و سیستم های ساختمانی که بر تنفس ما فشار می فرایند و باعث استخراج بی رویه از معادن می شود باید مقابله کرد. البته تنها معیار ما زیست محیطی نیست. برخی از بافت های سنتی را باید احیا کرد و به نام نوسازی و مدرن شدن نباید تیشه به ریشه پیشینه خود و داشته های محیطی و فرهنگی و تاریخی و باستانیمان به نام تحول و تجدد بزنیم و حافظ جمعی و گذشته و هویت خود را محو کنیم. در این راستا موارد زیر توجهی خاص می طلبد:

1. باید پرسید آیا اصلا انجام هر گونه پروژه ای در یک قطعه زمین و یا موقعیت فضایی و یا جغرافیایی در طول زمان مشخص به بهتر شدن شرایط آن منطقه منجر می شود؟ شاید حفظ وضع فعلی باز هم از انجام هر گونه پروژه ای بهتر باشد. مانند غده ای در بدن که شاید مورد عمل و جراحی نباید قرار گیرد تا بدتر نشود و یا برخی انقلاب ها که به بدتر شدن وضع نسبت به قبل از انقلاب می انجامد (البته اثرات پدیده ای مانند انقلاب بسیار غیرقابل پیش بینی تر از پدیده ای مانند اجرای یک پروژه عمرانی در یک منطقه است).

2. باید بهترین پروژه ممکن با توجه به مقتضیات فضایی-فرهنگی، اجتماعی-زیست محیطی و فنی-مهندسی تعریف شود. یعنی مثلا قطعه زمین جنب هتل همای دو در مشهد پاساژ شود یا شهربازی، بیمارستان شود یا پارک و یا هر چیز دیگری؟ در این راه به آمایش سرزمینی، نیازسنجی، امکان سنجی و مکان سنجی نیاز داریم. انجام اتا- ارزیابی تاثیر اجتماعی- و اتم- ارزیابی تاثیر محیط زیستی- ضروری ست، حتی قبل از انجام پروژه تا بتوانیم برآورد های هزینه- فایده اقتصادی و غیراقتصادی را انجام دهیم، تا میزان کارآفرینی و بیکارشدن و اثرات آلودگی و رد محیط زیستی و سایر موارد را ارزیابی کنیم. نیازمند تیمی متخصص از سیاستگذاران اجتماعی، جامعه شناسان، برنامه ریزان و تخصص های مشابه هستیم. یعنی دیدگاهی کل نگر و جامع و پرهیز از تقلیل گراییِ فنی-مهندسیِ آسیب زا جهت هدایت پروژه به بهترین شکل ممکن.

3. بعد از تعریف پروژه، باید آن را اجرایی کرد. از ابتدا تا انتها آن باید سنجش و پایش یا همان اتا را با بررسی های اجتماعی-فرهنگی ادامه داد. حتی شاید لازم باشد پروژه تعدیل، اصلاح و یا متوقف شود. از آن نباید هراسید. مهندسان و تکنسین ها در مرحله اجرای فنی بیش از همه نیازمندند و در مرحله تعریف و برنامه ریزی از همه کمتر به آن ها نیاز است. اما متاسفانه تمام مراحل گاهی به آن ها سپرده شده است. راه توسعه، صرفا مهندسی و تکنیکال نیست. البته هر کسی به شرط تخصص و داشتن دیدگاهی جامع و اجتماعی-فرهنگی می تواند یاری رسان امر پیچیده توسعه باشد. علوم انسانی اصیل، سنگ بنای توسعه است و در این راه جامعه شناسی بسیار به کار می آید.

*جامعه شناس و پژوهشگر