آموزش عالی از نظر نیروی انسانی سال آینده چه شرایطی خواهد داشت؟ - وبلاگ حرف دل

به گزارش وبلاگ حرف دل، در گزارش آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1401 کل کشور مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری عنوان شده است که آموزش عالی در کشور با وجود توفیقات کسب شده، در مواردی با چالش هایی روبرو است. مهم ترین چالش های این بخش کارآفرین نبودن فارغ التحصیلان، خروج فارغ التحصیلان نخبه دانشگاهی از کشور و وجود جایگاه های خالیعنوان شده است.

به گزارش وبلاگ حرف دل، مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری برای یاری به تحقق اهداف سازمان برنامه و بودجه کشور و نیز استفاده از ظرفیت دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، برای انجام پژوهش های مورداحتیاج در زمینه توسعه و آینده نگری تاسیس شده است. یکی از ماموریت های این مرکز پشتیبانی اندیشه ای از نظام برنامه ریزی و بودجه ریزی کشور و تقویت آن بر پایه دانش و روینمودهای علمی در راستا بهبود، توانمندسازی و ارتقای نظام برنامه ریزی و بودجه ریزی کشور است. بر همین اساس هر ساله مطالعات پشتیبان بودجه به وسیله پژوهشگران این مرکز انجام می گردد.

بر همین اساس، پژوهشگران این مرکز در گزارش آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1401 کل کشور شرایط آموزش عالی و بودجه این بخش را در سال آینده مورد آنالیز قرار دادند.

آموزش عالی شامل کلیه زیرنظام های آموزش عالی شامل؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه پیغام نور، دانشگاه جامع علمی- کاربردی، دانشگاه فرهنگیان، دانشگاه فنی و حرفه ای، دانشگاه های وابسته به سایر دستگاه های اجرایی، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه های غیردولتی- غیرانتفاعی است.

شرایط آموزش عالی بر اساس چه شاخص هایی آنالیز می گردد؟

آنالیز فرایندهای موجود و فاصله آن با فرایند مطلوب، احتیاجمند شاخص هایی است که بتواند مقایسه بین آن ها را امکان پذیر کند. بخش آموزش عالی در برنامه ششم توسعه کشور، از نظر شاخص های جمعیتی (تعداد دانشجویان و ...)، ساختاری (دولتی، غیردولتی و ...) و کیفی (نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام وقت و...) ارزیابی می گردد.

با توجه به این که سال 1400 سال سرانجامی برنامه ششم توسعه کشور است و این شاخص ها تا سرانجام سال 1400 هدف گذاری شده، شرایط شاخص ها در سال 1401 نیز بر اساس اطلاعات گرفته شده از مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی و فرایند عملکرد آن ها در سال های برنامه ششم توسعه کشور، برآورد شده است.

شرایط تعداد کل دانشجویان در ایران

مهم ترین متغیر در بخش آموزش عالی که معمولاً در برنامه های توسعه کشور مورد هدف گذاری قرار می گیرد، تعداد دانشجویان است. این شاخص تا حدودی می تواند بیانگر توان علمی و تخصصی بالقوه کشورها باشد.

در سال 1400 تعداد کل دانشجویان کشور معادل سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر است که از این تعداد 71 هزار و 620 نفر (21.9درصد) در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مشغول به تحصیل هستند.

بر اساس اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، تعداد کل دانشجویان کشور در سال 1400، چهار میلیون 300 هزار نفر پیش بینی شده است. بر اساس عملکرد تعداد دانشجویان کل کشور در سال 1400 (سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر) معادل 75 درصد از هدف برنامه (چهار میلیون 300 هزار نفر) در این سال محقق شده است. بر اساس برآوردهای صورت گرفته، پیش بینی می گردد تعداد دانشجویان کل کشور سال 1401 حدود سه میلیون و 206 هزار نفر باشد.

تعداد کل دانشجویان کشور و تعداد دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1401

نرخ ثبت نام دانشجویان فرایند کاهشی داشته است

شاخص نرخ ناخالص ثبت نام، شاخصی است که ظرفیت نظام آموزشی را برای پذیرش متقاضیان آموزش عالی در گروه سنی 24-18 سال نشان می دهد. بر این اساس مقرر شده بود که این شاخص در سال 1400 به 54 درصد ارتقا یابد. با توجه به کاهش دو عامل جمعیت 18 تا 24 سال و بعلاوه کاهش تعداد دانشجویان کل کشور، اندازه شاخص نرخ ناخالص ثبت نام دانشجویان طی سال های 1400 و 1401 فرایند کاهشی داشته و عملکرد آن به حدود 42 درصد رسیده است.

سهم دانشجویان در مراکز آموزش عالی غیر دولتی

در دهه اخیر، به دلایلی مانند احتیاج روزافزون به نیروی انسانی متخصص و افزایش تقاضای اجتماعی برای ورود به دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی، توسعه بیش از پیش آموزش عالی مورد توجه نهاده شده است و در راستای همین موضوع، خصوصی سازی نیز به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر مورد توجه واقع شده است.

خصوصی سازی در آموزش عالی، از تحمیل هزینه های بیشتر بر دولت پیشگیری نموده و رقابت بین مؤسسات آموزش عالی دولتی و غیردولتی در جهت ارتقاء کیفیت را افزایش می دهد، به همین علت بخش غیردولتی با ایجاد دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی - غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یکی از زیرنظام های آموزش عالی در سطح کشور به فعالیت اشتغال دارند.

برآورد تعداد کل دانشجویان کشور برحسب دولتی و غیردولتی، 1401-1400

در سال 1400، تعداد 564 هزار و 481 نفر معادل 80 درصد از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم به صورت رایگان و تعداد 137 هزار و 139 نفر معادل 20 درصد، به صورت شهریه پرداز مشغول به تحصیل بودند که با فرض ثبات نسبت مذکور، برآورد می گردد در سال 1401 تعداد دانشجویان رایگان 564 هزار نفر و تعداد دانشجویان شهریه پرداز 137,000 نفر باشد.

آنالیز سهم دانشجویان شاغل به تحصیل در مراکز آموزش عالی غیردولتی (دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه های غیردولتی- غیرانتفاعی) که بیانگر اندازه مشارکت بخش خصوصی در ارائه آموزش های عالی است، نشان می دهد که علی رغم سیاست های برنامه ششم توسعه کشور مبنی بر افزایش سهم دانشجویان غیردولتی، تعداد دانشجویان غیردولتی طی سال های 1400 و 1401 در حدود 24 هزار و 900 نفر کاهش داشته است.

چه اندازه دانشجوی خارجی در ایران تحصیل می نمایند؟

تعداد دانشجویان خارجی، نشان دهنده توانایی نظام آموزش عالی هر کشور در جذب دانشجویان خارجی است. بعلاوه افزایش تعداد دانشجویان خارجی علاوه بر درآمدزایی ارزی، موجب مشارکت فعال در فرایند جهانی شدن علم و تسهیل انتقال فناوری و غنی شدن فرایند آموزش نیز می گردد.

افزایش پذیرش دانشجویان غیرایرانی در راستای بین المللی کردن دانشگاه ها صورت می گیرد که با عنایت به جهانی شدن فعالیت ها و تسهیل جابجایی های جمعیتی از یک سو و توسعه آموزش های مجازی از سوی دیگر، در آینده نیز فرایند رو به رشد خواهد داشت. در اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، افزایش تعداد دانشجویان خارجی به عنوان یکی از متغیرهای اصلی مورد توجه نهاده شده است.

در سال 1400 از کل دانشجویان کشور (سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر)، سه میلیون و 179 هزار و 880 نفر دانشجو داخلی و 26 هزار و 500 نفر دانشجوی خارجی بوده اند. در اهداف قانون برنامه ششم توسعه کشور مقرر شده بود که تعداد دانشجویان خارجی در سال 1400 نسبت به سال 1398 معادل 11 هزار نفر افزایش یابد.

سهم دانشجویان کشور برحسب داخلی و خارجی در سال 1400

آنالیز عملکرد این شاخص نشان می دهد تعداد دانشجویان خارجی در سال 1400، به 26 هزار و 500 نفر (0.8 درصد از کل دانشجویان) رسیده است. بعلاوه پیش بینی می گردد در سال 1401، تعداد دانشجویان خارجی، 27 هزار نفر (0.8 درصد از کل دانشجویان) باشد.

تعداد دانشجویان داخلی بر اساس اهداف کمی برنامه معادل 4 میلیون و 223 هزار نفر در سال 1400 است ولی عملکرد این متغیر در این سال (1400) ، سه میلیون و 179 هزار و 880 نفر بوده و برآورد می گردد تعداد دانشجویان داخلی در سال 1401 به سه میلیون و 179 هزار نفر برسد.

نسبت تحصیل دانشجویان در مقاطع مختلف

دانشگاه ها نقش بسیار مهمی در تربیت نیروی متخصص و ماهر برای جذب بازار کار و ایجاد فارغ التحصیلان با مهارت ها و شایستگی های لازم دارند. به همین علت تأمین نیروی انسانی متخصص مورد احتیاج کشور به ویژه در سطوح تحصیلات تکمیلی به منظور ایجاد هماهنگی بین برنامه های آموزش عالی با احتیاجهای کشور از دیرباز مورد نظر برنامه ریزان بخش آموزش عالی قرار داشته است.

یکی از متغیرهای کمی مربوط به دانشجویان، ترکیب آن ها برحسب سطوح تحصیلی است. آنالیز توزیع دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی نشان می دهد که 14 درصد از کل دانشجویان کشور در سال 1400، در سطح کاردانی، 62 درصد در سطح کارشناسی و 24 درصد در سطح تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. بر اساس برآوردهای صورت گرفته تعداد دانشجویان مقاطع مختلف در سال 1401، همچون سال 1400 خواهد بود.

تعداد و سهم کل دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی، 1400-1401

نسبت دانشجویان برحسب گروه های تحصیلی به چه صورت است؟

ظرفیت پذیرش در هر رشته تابعی از ترجیحات داوطلبان و بازتابی از عرضه و تقاضای بالقوه نیروی انسانی متخصص مورد احتیاج در رشته ها و تخصص های مختلف است. آمارهای مربوط به سال 1400 و برآورد آن برای سال 1401 نشان می دهد که بیشترین سهم از کل دانشجویان کشور، در گروه تحصیلی علوم انسانی (در حدود 49 درصد) مشغول به تحصیل اند و این در حالی است که بیشترین سهم از دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در گروه فنی و مهندسی (در حدود 35 درصد) حضور دارند که این سهم از کل دانشجویان کشور برای این گروه تحصیلی در حدود 26 درصد است. این در حالی است که تنها شش درصد از دانشجویان کل کشور در گروه علوم پایه تحصیل می نمایند و سهم این گروه آموزشی از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت عتف در حدود 16 درصد است.

تعداد و سهم کل دانشجویان و دانشجویان رایگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برحسب گروههای تحصیلی به کل تعداد دانشجویان کشور و کل دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1400-1401

تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه طی سال های برنامه ششم توسعه کشور به علت کاهش سهم آن ها در سال های قبل از تدوین برنامه ششم توسعه کشور و اهمیت آن در توسعه مرزهای دانش مورد توجه و هدف گذاری نهاده شد. به همین علت هم موضوع یکی از هفت سیاست ابلاغی علم، پژوهش و فناوری برای برنامه ششم توسعه (توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی و...) به این گروه آموزشی اختصاص یافت.

بر اساس اهداف برنامه، مقرر است تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در این گروه تخصصی در حد 387 هزار نفر در سال 1400 افزایش یابد که مقایسه عملکرد این شاخص با هدف کمی پیش بینی شده در سال 1400 (207 هزار و 855 نفر)، گویای تحقق آن در حد 54 درصد است. برآورد می گردد تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در گروه علوم پایه در سال 1401، 207 هزار نفر باشد و ضرورت دارد سهم دانشجویان این گروه، از کل دانشجویان افزایش یابد.

کدام استان ها بیشترین و کم ترین دانشجو را دارند؟

در سال 1400 استان های تهران با 695 هزار و 870 نفر، خراسان رضوی با 230 هزار و 555 نفر، اصفهان با 210 هزار و 19 نفر و فارس با 174 هزار و 537 نفر، بیشترین تعداد دانشجو را در میان استان های کشور داشته اند. بعلاوه استان های ایلام با 26 هزار و 661 نفر، خراسان شمالی با 27 هزار نفر، کهگیلویه و بویراحمد با 30 هزار و 655 نفر و چهارمحال و بختیاری با 35 هزار و 249 نفر، کمترین تعداد دانشجو را داشته اند.

از نظر تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، استان های تهران با 136هزار و 121 نفر، خراسان رضوی با 50 هزار و 583 نفر، آذربایجان شرقی با 44 هزار و 729 نفر و اصفهان با 38 هزار و 893 نفر بیشترین تعداد دانشجو و استان های کهگیلویه و بویراحمد با پنج هزار و 832 نفر، چهارمحال و بختیاری با هفت هزار و 76 نفر، بوشهر با هفت هزار و 253 نفر و ایلام با هفت هزار و 948 نفر کمترین تعداد دانشجو را در نظام حضوری وزارت علوم داشته اند.

گفتنی است؛ استان های تهران (19.4 درصد)، خراسان رضوی (7.21درصد) و آذربایجان شرقی (6.38درصد) بالاترین و استان های کهگیلویه و بویراحمد (0.83 درصد) و چهارمحال و بختیاری (1.01 درصد) کم ترین سهم دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم از کل دانشجویان شاغل به تحصیل در همان نظام را داشته اند.

شاخص های کمی ارتقای کیفیت آموزش عالی

برای تداوم و دستیابی به توسعه پایدار در زمینه های علمی، توجه به ارتقاء کیفیت، ضرورتی اجتناب ناپذیر است، بنابراین ارتقای کیفیت آموزش عالی سبب هدف گذاری دو شاخص نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام وقت و سهم اعضای هیئت علمی تمام وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام وقت در بخش آموزش عالی شده است

تعداد کل اعضای هیئت علمی در سال 1400، 86 هزار و 885 نفر است. از این تعداد 51 هزار و 804 نفر در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی بخش دولتی و 35 هزار و 81 نفر در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی بخش غیردولتی، آموزش دانشجویان را بر عهده دارند. سهم اعضای هیئت علمی شاغل در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از کل اعضای هیئت علمی کشور 31 درصد (27,036 نفر) است.

شاخص نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام وقت

بر اساس اهداف کمی مندرج در قانون برنامه ششم توسعه کشور، مقرر شده است، نسبت شاخص مذکور در دانشگاه های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به 20 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی در سال 1400 بهبود یابد. هدف گذاری این شاخص در دانشگاه های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طی سال های 1398تا 1400 به نحوی پیش بینی شده که در حد 10 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی باشد.

بر اساس عملکرد، اندازه این شاخص در سال 1400 در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به 25 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی و در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز 11 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی است. بعلاوه پیش بینی می گردد میزان این شاخص در سال 1401 در دانشگاه های گروه غیرپزشکی و گروه پزشکی ثبات داشته باشد.

سهم اعضای هیئت علمی تمام وقت استادیار به بالا به کل اعضای هیئت علمی تمام وقت

مقایسه اطلاعات مربوط به شاخص سهم اعضای هیئت علمی تمام وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام وقت در سال 1400 با هدف برنامه، نشان می دهد که عملکرد سهم اعضای هیئت علمی تمام وقت استادیار به بالا در دانشگاه های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سه درصد بیشتر از اهداف پیش بینی شده در این سال و حدود 95 درصد است. پیش بینی می گردد برای سال 1401 اندازه این شاخص در حد 95 درصد باقی بماند.

ترکیب ساختار اعضای هیئت علمی تمام وقت دانشگاه های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1400 حاکی از آن است که سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر در حدود 90 درصد از کل اعضای هیئت علمی تمام وقت بوده است.

بر اساس هدف برنامه مقرر شده است اندازه این شاخص در سال 1400 به 93 درصد ارتقاء یابد. برآورد می گردد اندازه این شاخص در سال 1401 نیز همچنان در حد 90 درصد باشد.

مقایسه شاخص های آموزش عالی با اهداف برنامه، 1401-1399

به علت در دسترس نبودن آمار و اطلاعات دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، تعداد دانشجویان این زیرنظام در سال 1400 برآورد شده است.

مهم ترین چالش های آموزش عالی

در این گزارش عنوان شده است که آموزش عالی در کشور با وجود توفیقات کسب شده، در مواردی مانند سهولت دسترسی، توسعه مراودات علمی و کسب رتبه های علمی در سطح بین المللی با چالش هایی روبرو است. مهم ترین چالش های این بخش عبارتند از:

- کارآفرین نبودن فارغ التحصیلان؛

- کمبود فرصت شغلی برای دانش آموختگان دانشگاهی؛

- خروج فارغ التحصیلان نخبه دانشگاهی از کشور؛

- و وجود ظرفیت های خالی (جایگاه های خالی)، به ویژه در زیرنظام غیردولتی- غیرانتفاعی.

شرایط متغیرهای کمی این بخش (آموزش عالی) با اهداف کمی متناظر برای آن در برنامه ششم توسعه، نشانگر موارد زیر است:

- تحقق تعداد دانشجویان کشور در حد 75 درصد هدف کمی پیش بینی شده برای سال 1400 (سه میلیون و 206هزار و 380 نفر در مقابل چهار میلیون و 300 هزار نفر هدف کمی).

- کاهش نرخ ناخالص ثبت نام (تعداد دانشجویان به جمعیت 24-18 سال) به علت کاهش تعداد دانشجویان کل کشور به 42 درصد در سال 1400 در برابر هدف کمی این شاخص برای سال مذکور در حد 54 درصد.

- تحقق 54 درصدی تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه در سال 1400 (207 هزار و 855 نفر در مقابل هدف کمی 387 هزار نفر).

- بهبود شاخص سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر بیش از میزان کمی منظور شده برای آن در برنامه (95 درصد در مقابل هدف کمی 92 درصد).

به گزارش وبلاگ حرف دل، گزارش تحلیلی آنالیز شرایط آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1401 کل کشور از جمله مطالعات پشتیبان بودجه سال 1401 است که به وسیله گروه پژوهشی نظام های نوین برنامه ریزی، بودجه ریزی و مدل سازی مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سازمان برنامه و بودجه تهیه شده است.

این گزارش دی ماه امسال در 67 صفحه منتشر شده و در تدوین آن فرحناز صبوحی، حسین شفیعی، امیرحسین آقاجانی، ملیحه اخلاقی، دینا کبیری، فرحناز رضاپور با نظارت علمی دکتر علی سیف الدین مشارکت داشته اند.