مرگ سریالی تالاب ها - وبلاگ حرف دل

به گزارش وبلاگ حرف دل، وقتی اخبار مختلف در ایران را از دریچه رسانه های داخلی دنبال می کنیم با شرایط اسفباری در زمینه محیط زیست و به ویژه مدیریت منابع آبی روبرو می شویم. در این میان اخبار مرگ دریاچه و تالاب های ایرانی هم بسیاری را نگران می نماید. شرایط وخیم دریاچه ارومیه در حال حاضر نمودی از مدیریت در منابع آبی کشور است. اما آیا می توان به این روایت ها اعتماد کرد؟ آیا واقعا شرایط محیط زیستی ایران به ویژه در ماجرای مدیریت تالاب ها نگران کننده است؟ بد نیست برای راستی آزمایی این ادعا یا تصور عمومی شکل گرفته نگاهی به شاخص های جهانی سنجش شرایط محیط زیست بیندازیم.

به گزارش شرق، یکی از شاخص های مهم توسعه کشور ها در قرن 21 عملکرد زیست محیطی (EPI) یا توسعه زیست محیطی آنهاست. این شاخص در حال حاضر برای ارزیابی پیشرفت کشور ها در زمینه محیط زیست است و هر دو سال یک بار در اجلاس دنیای اقتصاد در داووس با همکاری دانشگاه ییل و کلمبیا منتشر می گردد. آخرین گزارش معتبر در ژوئن سال 2020 منتشر و در آن 32 شاخص در 11 زمینه در 180 کشور میزان گیری شده و ایران با کسب امتیاز 48 در رده 67 قرار گرفته است؛ بنابراین ایران در رده کشور های با عملکرد ضعیف در محیط زیست واقع شده است.

در شاخص های عملکرد محیط زیستی، معیار های مختلفی میزان گیری می شوند که مجموع آن ها در کنار هم، نمره هر کشور و در نتیجه رتبه بندی را معین می نماید. بر اساس گزارش سال 2020 شاخص های عملکرد محیط زیستی (EPI) در حوزه آب، کشور ایران در شاخص از دست دادن تالاب با نمره 45.4 رتبه دنیای 98 بوده و نسبت به 10 سال گذشته نمره کشور ایران 14.1 درصد افت داشته است. به نحوی که با وجود اینکه در اغلب 32 شاخص مورد ارزیابی، نمره و رتبه ایران نسبت به ارزیابی 10 سال پیش از آن بهبود یافته، اما بدترین عملکرد به لحاظ مقایسه به 10 سال گذشته مربوط به همین شاخص از دست دادن تالاب بوده است.

برای اینکه بدانیم این شاخص دنیای با گزارش های رسمی داخلی چه نسبتی دارد بد نیست نگاهی بیندازیم به گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس درباره تحقق اهداف احیای تالاب ها در برنامه ششم توسعه که در آستانه خاتمه یافتن است داشته باشیم. در گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: در صورت ارزیابی هدف احیای 20 درصد از کل سطح تالاب های بحرانی در طول دوره اجرای برنامه ششم توسعه، برای تحقق کامل هدف برنامه می بایست سطح آبی تالاب های بحرانی از میانگین 23.59 درصد در طول دوره اجرای برنامه پنجم توسعه به 43.59 درصد در طول دوره اجرای برنامه ششم توسعه افزایش می یافت.

نتایج این آنالیز نشان می دهد به طور میانگین در این پنج سال، 28.22 درصد از سطح این تالاب ها مرطوب و دارای پهنه آبی بوده است. در مقایسه با میانگین شش ساله طول دوره اجرای برنامه پنجم توسعه با عدد سطح آبی 23.59 درصد یک افزایش 4.63 واحد درصدی داشته است. به عبارتی 23 درصد از هدف برنامه ششم توسعه محقق شده است.

این مرکز بعلاوه گزارشی درباره عملکرد ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور منتشر نموده که در ادامه این گزارش کوشش می کنیم بعضی از یافته های آن را آنالیز کنیم.

اهمیت اکولوژیکی و مالی تالاب ها

تأثیر و تأثر متقابل اجرای فیزیکی، بیولوژیکی یک تالاب مثل خاک، آب و گیاهان و جانوران، عملکرد های حیاتی متعددی برای تالاب ایجاد می نماید. از جمله ذخیره سازی آب، حفاظت در مقابل توفان گردوغبار، کاهش تخریب سیل، تثبیت خطوط ساحلی و مهار فرسایش، تزریق مجدد آب های زیرزمینی (جابه جایی آب از تالاب به درون سفره های زیرزمینی، پالایش آب به وسیله تثبیت عناصر محلول، رسوبات و دیگر آلودگی ها و تعدیل آب و هوای محلی).

از میان ارزش های مالی متعدد تالاب ها، می توان به حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری، تأمین آب (کیفی و کمی)، آبزی پروری، فراوری محصولات کشاورزی، فراوری چوب، تأمین انرژی، فراوری مواد لجنی و گیاهی، حمل ونقل و کاربرد های تفریحی و گردشگری اشاره نمود. علاوه بر این تالاب ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه ای دارند. با باور های دنیا شناسی و مذهبی رابطه داشته، منشأ تعالی زیبایی شناختی می شوند، پناهگاه هایی برای حیات وحش ایجاد نموده و شالوده سنن مهم بومی را شکل می دهند.

ـ تالاب ها کنترل نماینده سیلاب های ویرانگر و رسوب رودخانه ها هستند.

ـ تالاب ها تنظیم نماینده اقلیم محلی بوده و به عنوان تلطیف نماینده هوا و به عنوان بادشکن عمل می نمایند.

ـ تالاب ها با مرطوب نگه داشتن سطح زمین نقش مهمی در کاهش شدت پدیده گرد و غبار و غلظت ریزگرد ها دارند.

ـ بسیاری از مواد زائد و بار آلودگی بیولوژیکی و شیمیایی آب های سطحی به وسیله تالاب ها تثبیت و غیرفعال می شوند.

ـ تالاب ها نقش مهمی در تثبیت ازت و چرخه کربن بازی می نمایند.

اهمیت و نقش تالاب ها در پدیده های مرتبط با گرد و غبار

میانگین سهم هر استان از تالاب های کشور 2.5 درصد است. بیشتر تالاب های کشور در استان خوزستان قرار دارند. در این استان تالاب های بزرگی همانند تالاب شادگان، هورالعظیم و هورالهویزه قرار دارند که در لیست کنوانسیون رامسر از جمله 10 تالاب برتر در خاورمیانه ثبت شده اند. این تالاب ها در حفظ پوشش گیاهی بیابان ها، حفظ رطوبت منطقه برای جلوگیری از حرکت شن ها و حفظ زمین های کشاورزی بسیار اهمیت دارند؛ بنابراین احیای شرایط تالاب ها نقش مستقیمی در کاهش گردوغبار داد.

تحقیقات نشان می دهد گردوغبار امروزه بیشتر منشأ تالابی دارند تا بیابانی، زیرا در گذشته گردوغبار ها در بستر تالاب ها و رودخانه ها رسوب می کردند، ولی امروزه به علت نابودی میکروکلیما های مرطوب این رسوبات بر اثر وزش باد ها تبدیل به توفان های گردوغبار می شوند.

در شهرستان زابل حدود 64 درصد از پاسخ دهندگان طی توفان یا پس از توفان در پی یاری پزشکی نبودند. درصد جمعیت روستایی مبتلا که در پی یاری پزشکی نبودند بیشتر از جمعیت شهری است. نرخ پزشک معالج پنج دلار برای ویزیت است و 15 بار ویزیت، سالانه 75 دلار در سال است که این بیش از توان مردم محلی است. از آنجا که کل جمعیت ساکن در منطقه به طور یکنواخت در معرض توفان های گرد و غبار است، نتایج پرسشنامه به عنوان نمونه ای از جامعه مشاهده می گردد.

از 79 درصد پاسخ دهندگان به نظرسنجی، 20 درصد به علت خطا های ناشی از پرکردن پرسشنامه از مطالعه خارج شدند و 25 درصد دیگر از آنجا که گزارش بیماری آن ها به علت سوء تغذیه و بهداشت بود و نه مربوط به توفان گرد و غبار، حذف شدند. بنابراین، 34 درصد از کل جمعیت (136 هزار نفر) به عنوان بیماران توفان گرد و غبار برآورد شده بودند. هزینه های مربوط به جامعه، بر اساس تجزیه و تحلیل فوق، در دوره زمانی 2000-2004، 30.6 میلیون دلار تخمین زده شده است.

بیماری آسم و انسداد مزمن ریوی (COPD) شایع ترین بیماری تنفسی در سال های اخیر بوده است. ثابت شده است که شیوع این بیماری ها در اثر توفان های گرد و غبار تسریع می گردد. COPD یک بیماری مزمن ریه است که باعث انسداد جریان هوا می گردد و بر تنفس تأثیر می گذارد. این بیماری در کودکی آغاز می گردد و با افزایش سن به تدریج پیشرفت می نماید. تجزیه و تحلیل داده ها از سوابق در بیمارستان زابل نشان داد که بیشترین تعداد بیماران مبتلا به این بیماری بین ماه های ژوئن و آگوست زمانی که توفان های گردوغبار در اوج خود بوده اند مراجعه نموده اند.

آنالیز عملکرد ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور

مرکز پژوهش های مجلس به تازگی و در یک سال گذشته با مطالعه دقیقی عملکرد ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور را آنالیز و گزارشی در این زمینه منتشر نموده است. این گزارش مفصل به صورت خلاصه عملکرد این ستاد را چنین آنالیز می نماید: آنالیز عملکرد سه ساله ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور، حاکی از آن است که در مجموع طی چهار سال گذشته تنها چهار جلسه برای این ستاد تشکیل شده و از زمان برگزاری آخرین جلسه این ستاد بیش از یک سال می گذرد.

در حالی که مرور حتی مصوبات جلسات تشکیل شده از این ستاد، حاکی از آن است عملا مصوبات جلسه اول پس از تمرکز جلسات آینده در موضوع تالاب میانکاله، به فراموشی سپرده شده است. به نحوی که به جزء یک گزارش تحت عنوان راهبرد ها و برنامه عمل ملی حفاظت و احیای تالاب های ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، اردیبهشت 1399 در پرتال سازمان حفاظت محیط زیست به موجب تکلیف بند (3) مصوبات این جلسه رؤیت می گردد، نشانه ای از گزارش جلسات آینده در رابطه ارائه گزارشات تکلیفی در بند های (2)، (4)، (5) و (6) در مشخص تالاب های دارای اولویت و برنامه عملیاتی در مورد اجرائی کردن ماده 4 آیین نامه نحوه جلوگیری از آلودگی و تخریب غیرقابل جبران تالاب ها برای سال آبی

1398- 1399 به وسیله وزارت نیرو، ارائه برنامه های جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش بار رسوبی رودخانه های منتهی به تالاب ها به وسیله وزارت جهادکشاورزی، گزارش اقدامات صورت داده و برنامه های آینده خود را جهت مشخص و علامت گذاری حد بستر و حریم تالاب های لیست آیین نامه به وسیله وزارت نیرو و گزارش مستند درخصوص موضوع زهکش کردن و خشکاندن دشت ها و تالاب های کوهستانی از طرف سازمان حفاظت محیط زیست وجود ندارد.

معین است که پس از تصویب اصلاحات آیین نامه اجرائی قانون تالاب ها در دومین جلسه ستاد، موضوع اصلی جلسه به تالاب میانکاله پرداخته است که متعاقب آن نیز در جلسه سوم برنامه احیای تالاب میانکاله و تالاب انزلی به تصویب رسیده است. اما در ادامه مصوبات جلسه سوم، مصوبات دیگری مشتمل بر تشکیل کارگروهی با مسئولیت سازمان برنامه و بودجه کشور برای مشخص سیاست ها، برنامه ها و ضوابط لازم برای نحوه فراوری کود کمپوست در کشور در مهلت یک ساله وجود دارد.

اکنون این مهلت به اتمام رسیده و اسناد و مدارکی دال بر تحقق این مصوبه ملاحظه نمی گردد. بعلاوه در جلسه سوم مقرر شده است سازمان حفاظت محیط زیست گزارش عملکرد دستگاه ها را سالانه به ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور ارائه کند که گزارش مربوطه دیده نمی گردد. شرایط نامناسب عملکردی در شاخص های بین المللی مرتبط با مدیریت تالاب های کشور مؤید این مطلب است که مسائل و چالش های متعدد برنامه ای، ساختاری، سیاستی و سازمان انجام کار در سیستم مدیریت و احیای تالاب های کشور وجود داشته که ضروری است شناسایی شوند. مهم ترین چالش های شناسایی شده عبارت اند از:

ابهام قانونی در متولی محاسبه احتیاج آبی تالاب: مشخص احتیاج آبی زیست محیطی تالاب ها و تخصیص به موقع و به میزان حقابه زیست محیطی تالاب ها از مهم ترین بستر های دستیابی به شرایط پایدار در مدیریت و احیای تالاب ها به شمار می روند. ماده 2 قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور و ماده 25 قانون هوای پاک که هر دو در سال 1396 تصویب شده اند، به مشخص متولی برای استخراج احتیاج آبی زیست محیطی تالاب ها اشاره دارد که این دو قانون ایجاد ابهام و تداخل در مشخص رابطه سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو نموده است.

عدم تخصیص مناسب حقابه به وسیله وزارت نیرو: شرایط بارش سالانه در سه سال آبی اخیر، به ترتیب ترسالی، نرمال و خشک سالی بوده است که گویای نوسانات شدید آب وهوایی در کشور و لزوم برنامه ریزی پویا باتوجه به این شرایط متغیر است. متأسفانه هنوز اسناد تخصیص تالاب ها و حریم بستر آن ها نهایی نشده و وزارت نیرو نیز عملکرد شفافی در زمینه تخصیص حقابه های زیست محیطی نداشته است.

این در حالی است که آیین نامه اجرائی جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها مصوب 1397.11.27 عنوان می دارد که تخصیص حقابه زیست محیطی پس از شرب، اولویت دوم در تخصیص منابع آبی است. حال آنکه وزارت نیرو عموما پس از تأمین آب مورد احتیاج برای شرب، با اولویت تأمین آب مورد احتیاج در بخش کشاورزی و صنعت اقدام می نماید و آب به جای مانده را در زمان نامناسب به طبیعت اختصاص می دهد.

تعدد نهاد های بالادستی تصمیم گیری: مراجع متعدد تصمیم گیری و عدم تعریف گردش کار شفاف، به عنوان یک نقص ساختار مانع از دستیابی به اهداف احیا و مدیریت مطلوب تالاب ها در کشور است. در حال حاضر سه نهاد ملی متولی مدیریت و احیای تالاب های کشور هستند که بعضا با صدور دستورات غیرهمسو یا متناقض، در روند مدیریت و احیای تالاب ها ایجاد اختلال می نمایند. این سه نهاد عبارت اند از:

شورای عالی آب (با اختیارات اصل 138 قانون اساسی به موجب ماده 10 تشکیل وزارت جهاد کشاورزی)

ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور (منبعث از قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور)

کارگروه ملی سازگاری با کم آبی (مصوبه هیئت وزیران)

نقص در سازمان انجام کار: علاوه بر تداخلات و تعارضات بین دستگاهی، سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی اصلی امر مدیریت و احیای تالاب ها در سطح سازمان انجام کار نیز دچار مسائل ساختاری است. تداخلات سازمان انجام کار شناسایی شده در دو دسته زیر طبقه بندی شده است:

برون سازمانی: مالکیت حقوقی حد حریم و بستر تالاب ها در اختیار وزارت نیرو و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری

درون سازمانی: تداخل مسئولیت درخصوص تالاب هایی که در زمره منطقه ها چهارگانه حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست نیز قرار گرفته اند، بین معاونت محیط زیست دریایی و تالاب ها و معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان و بعلاوه از سوی دیگر با دفتر آب و خاک به شکل مستقل ذیل معاونت محیط زیست انسانی منجر به ناهماهنگی درون سازمانی به منظور اتخاذ سیاست واحد در حوزه مدیریت تالاب ها شده است. این امر بعلاوه در نحوه هزینه کرد اعتبارات موضوع تالاب ها در این سازمان نیز سردرگمی ایجاد نموده است.